Hér verður fjallað um sjónskynið bæði líffræðilega og skynjunarlega. Við skoðum uppbyggingu augans og veltum fyrir okkur skynjun á dýpt, hæð og fjarlægð. Við látum sjónskynið blekkja okkur auðveldlega og er þessum blekkingum gerð nokkur skil.

Markmiðið með því að afla sér upplýsinga um augun á líffræðilegan hátt og skoða sjónskynið er að öðlast þá þekkingu sem þarf til að geta nýtt sér sjónina. Eins að átta sig á hvernig sjónin virkar og hvernig við sjáum hlutina fyririr okkur til dæmis á skjánum. Vitneskjan um hvernig augað starfar auðveldar okkur að setja upp vefsíður og útbúa námsefni sem kemst vel til skila til notenda.

Uppbygging augans.
Augun eru mikilvæg skynfæri í rannsóknum og uppgötvunum manneskjunnar. Augun eru kúlulaga um 25mm í þvermál hjá fullorðnum einstakling. Í hvoru auga er augasteinn sem er breytanleg linsa. Þegar ljósgeislarnir berast inn í augað í gegnum glæruna, brotna þeir í augasteininum og falla á sjónuna sem þekur augað innanvert og hafna sem skörp mynd á sjónunni. Í sjónunni vekja ljósgeislarnir taugaboð sem berast eftir sjóntaug til heilans þar sem þau eru túlkuð í mynd. Heilinn fær sendar tvær myndir eina með hvoru auga sem hann gerir örlítinn greinarmun á. Þessi litli greinarmunur veldur því að við skynjum fjarlægð og dýpt.
Til að ekki berist of mikið ljós inn í sjónuna dregst sjáaldrið saman, en sjáaldrið víkkar þegar skyggir til að fá nóg ljós inn á sjónuna. Lithimnan er það sem stýrir vídd sjáaldursins. (Sigríður Harðardóttir, 1994)

Mynd 1

Það eru þrjú pör augnvöðva sem hreyfa augað og önnur þrjú pör sem hreyfa augnknöttinn sem gerir einstaklingnum kleift að horfa ýmist upp, niður eða til hliðanna t.d. þegar barn er í tölvunni og fylgir eftir hlut á hreyfingu eða þegar það er að lesa. Mynd 2 Augnvöðvar sýnir hvernig vöðvarnir liggja. (Sigríður Harðardóttir, 1994 bls. 34)

Mynd 2

Þar sem sjóntaugin liggur út úr auganu er blindblettur augans sem er ekki með ljósnæmar frumur. Þegar mynd 3 Blindblettur augans er skoðuð er hægt að finna blindblett augans. Til að sjá blindblettinn í eigin auga, þarf að prenta myndina út og halda henni í seilingafjarlægð. Vinstra auganu er lokað og horft er með því hægra á eplið. Með því að færa myndina afar hægt fram og til baka hverfur appelsínan, en það bendir til að myndin af appelsínunni hafi fallið á upptök sjóntaugar hægra augans.

Mynd3

Blindblettur

(Muller,1967)

Í sjónunni sem þekur augað innanvert eru um 120 miljónir stafa og um 6 miljónir keilna. Keilurnar eru flestar aftastar í auganu en þar eru stafirnir fæstir. Ljós sem fellur á keilurnar vekur taugaboð í þeim. Keilurnar eru þrennskonar og greina mismunandi liti. Stafirnir eru ljósnæmari en greina ekki liti. Ljósskynfrumur mannsaugans eru því tvennskonar, stafir og keilur, þar sem við lifum í tvennskonar sjónheimi, í heimi dags og nætur. Keilurnar eru til könnunar í björtu ljósi en stafirnir eru fyrir dauft ljós. Það má líkja mun stafanna og keilnanna við svart/hvíta filmu eða litfilmu. Þannig að í birtunni eru keilurnar notaðar og sést allt í lit en í rökkrinu notast stafirnir og sést svart/hvítt eða mismunandi grátt þar sem litirnir hverfa í myrkrinu.
Ljósmagnið er ekki það eina sem ræður hvernig tiltekinn hlutur sést, liturinn skiptir einnig miklu máli. Keilurnar skynja best hinn gulgræna hluta litrófsins, en stafirnir eru næmastir á blágræna geisla, þótt þeir skynji þá aðeins í svörtu og hvítu. Þessu til skýringar má segja að þegar maður sér rautt eða blátt blóm sem virðist vera jafn ljós að deginum, virðist það ekki í myrkri. Þá er eins og bláa blómið sem stafirnir skynja vel sé mun bjartara en rauða blómið sem sýnist vera svart, því keilurnar sem skynja rauða litinn geta ekki starfað í myrkrinu og stafirnir eru næstum ónæmir á rautt.
(Muller,1967)

Breytingin frá dagsjón til nætursjónar fer venjulega hægt fram, er dagsbirtan dvínar. Á vissum tíma í rökkrinu starfa bæði keilurnar og stafirnir samtímis, en hvorugt með fullri virkni. Það líður nokkur tími áður en augað getur skynjað nokkurn hlut í myrkri.
Með þessu sést hversu mikilvægt er að gæta að lýsingu í vinnu umhverfi leik- og grunnskóla. Það þarf að gæta þess að augun fyllist ekki glýju og ofbirtu eða þreytist af því að kiprast saman í rökkri vegna rangra lýsingar á meðan nemandinn er að vinna.
Góð sjón er komin undir því að ljós brotni hæfilega í glæru og augasteini og falli sem skörp mynd á sjónuna. Augu þeirra sem eru fjarsýnir brjóta ljósið ekki nægilega, vegna þess að þau eru of flöt, og mynd af nálægum hlutum verður skörp rétt aftan sjóunnar.
Hins vegar brjóta augu nærsýnnar manneskju ljósið of mikið, vegna þess að augun eru of kúpt. Gleraugu eða linsur geta leiðrétt ljósbrot augans þannig að skörp mynd falli ávallt á sjónuna. (Muller, 1967)

Þessu til skýringar er mynd 4 Nærsýni og fjarsýni hún sýnir mun á hvernig fjarsýnir sjá og nærsýnir. Fremri myndin er skynjunin og sú aftari er þegar búið er að laga sjónina með gleraugum eða linsum.


Mynd 4

Mynd 5 Hvernig sjá nærsýnir og hvernig sjá fjarsýnir er til að gera grein fyrir hvernig einstaklingar sjá sem hafa þessa sjóngalla. Börn þurfa oft meðhöndlun við svona augngöllum.

Skynjun á víddum.

Skynflötur augans, sjónan hefur aðeins tvær víddir. Einstaklingurinn skynjar víddir, dýpt, breidd og hæð eftir því sem sjónreynsla þess þroskast. Þannig sér hann dýpt umhverfisins eða hlutarins og getur ákvarðað stöðu, fjarlægð og stærð þeirra, því betri sjónreynslu sem einstaklingurinn fær verður ákvörðunin tekin af meiri öryggi og nákvæmni. Þessa sjónreynslu getum við merkt þegar nemendur eru orðnir þjálfaðir í tölvulæsi.
Sjónsviðið er afmarkað, vegna stöðu augnanna og takmarkaðs hreyfanleika þeirra. Þessi takmörkun sjónsviðsins veitir því hugboð um staðsetningu hluta miða við líkama.
Sjónsviðið skiptist í efri og neðri hluta, og einhverskonar sjóndeildar hringur er fyrir augunum, hvort sem það er markalína himinsins, jarðarinnar, gólfsins eða veggja. Einnig skiptist það sem við sjáum í forsvið og baksvið. Hugurinn skiptir þannig hverri einustu sjónmynd, sem fyrir augu ber.
Augun vinna saman úr þeim boðum sem þeim berast. Því verða þau að stilla sig saman og er það nefnt tvíaugnasjónamið.
Bilið milli augnamiðjanna er ca. 6-7 cm, svo þau miða ekki nákvæmlega í sömu línu. Ef hægri hendi er haldið 30 cm fyrir framan nefið, þannig að þumallinn snýr að andlitinu, sést höndin í þremur víddum, lófi, handarbak og handajaðar. Ef hægra augað er lokað, sést meira af lófanum og hnúarnir hverfa að mestu. Ef horft er með hægra auga og vinstra lokað þá hverfur lófinn, hnúarnir sjást nú vel. Þótt myndirnar frá báðum augum renni saman, haldast þær samt nægilega til að geta skynjað dýpt og fjarlægð hluta. (Muller, 1967)

Truflun sjónskynjunar.

Nú verður skoðað hvernig börn og fullorðnir skynja misjafnlega það sem fyrir augu ber og hvernig sjónbörkurinn lætur truflast. Einnig hvernig listamenn fást við víddir, breidd, hæð og dýpt.

Samstillingar augnanna eru alveg ómeðvitaðar og sjónlínuhluti heilans virðist vita með hvoru auganu hver heildarmynd á að sjást.
Hægt er að gera tilraun með því að halda 5 cm hólk úr pappír (í þvermál) og 30 cm lengd, fyrir framan augað og beina honum að logandi kerti hinum megin í herberginu. Hendinni er haldið við hlið fjarlægari enda hólksins, með lófann að athuganda, þannig að höndin ber milli kertalogans og hins augans. Þá sér athugandinn greinilega hönd sína með gati í lófa og flöktandi kertaljós gegnum gatið. Ef haldið var fyrir enda hólksins hverfur kertið, en höndin ein sést. Þessi tilraun varpar ljósi á það hvernig heilinn setur sjálfkrafa saman tvær myndir, sína frá hvoru auga.

Nefið er mest áberandi í sjónsviðinu, en einstaklingurinn gerir sér ekki grein fyrir því nema að hugsa sérstaklega um það. Þessi mynd af nefinu er alltaf með og er einskonar ósjálfráð grunnlína eða viðmiðun sem aðstoðar við að meta fjarlægðir. Sem dæmi má nefna ef það kemur bóla á nefið þá truflar hún sjónsviðið og einstaklingurinn sér ekkert annað en bóluna.

Bilið milli augnanna skynjar stuttar fjarlægðir, því nær sem hluturinn er, því betur skynjast dýpt hans. Hægt er að ná fram dýptarskynjun í tölvugrafík með því að hafa grafíkina misstóra. Það sem maður vill að skynjist sem nálægt er haft stórt en hlutir sem maður vill hafa í fjarlægð hafðir minni. Til að skýra þetta eru eftirfarandi dæmi tekin úr bókinni Ljós og sjón:
Fyrst má nefna að til að fá fjarlægð í teikningar eru þær gerðar t.d. með húsbyggingum langt undan eða landslagi sem er í loftmóðu. Litir útjaðra fjalla sem eru í fjarlægð eru mýktir og markaðir óskýrum línum. Bjartviðri er táknað með skörpum útlínum fjarlægra fjalla. Litirnir breytast með fjarlægð. Leonardó da Vincí listmálari ráðlagði málurum að til þess að gefa til kynna breytileika í fjarlægð húsa, sem virðast standa í röð, á að mála fremsta húsið í réttum litum, en mála hin fjarlægari óskýrari og blárri.
Í öðru lagi má nefna að því hærra upp sem hlutur er málaður á málverk því fjarlægari virðist hann vera. Skýringin er sú að náttúrulegt umhverfi einstaklings og sjónstefna augans, sjóndeildahringurinn sést alltaf ofar en landið sem staðið er á.
Í þriðja lagi, ef litið er niður á hlut sýnist hann í minna lagi, ef litið er upp á hlut sýnist hann stór. Þessi atriði er gott að hafa í huga þegar unnið er við hugbúnaðar gerð. Hér er dæmi um leik sem nýta fjarlægðarskynið.

Í Ljós og sjón er einnig bent á að víddarsjón og fjarlægð er hægt að túlka á fleiri en einn veg. Ef upp kemur ágreiningur um þessi mál er talað um sjónvillu, sem er flókin. Til dæmis er hægt við að vanmeta stærð hringa, en ofmeta lengd beinna lína, eins og mynd 7, Hatturinn, sýnir. Barðið á hattinum er jafn langt og strompurinn sem situr á börðunum, en þegar við sjáum myndina höldum við að strompurinn sé lengri. Við myndum ekki ruglast ef barðið væri töluvert þykkara.

Mynd 7

Sjónblekking er einnig gaman að velta fyrir sér. Línurnar eru beinar en þær virka ekki beinar þegar horft er á þær. Annað parið virðist gliðna og hitt parið dragast saman, skálínurnar liggja þannig að úr verður sjónblekking.
Mynd8

(Muller, 1967)

Þessar samhliða lóðréttu línur virðast fjarlægjast (vinstri myndin) en nálgast hvor aðra (hægri myndin), eins og hjólbeinóttur maður. Strikin draga athygli augans, fráhverfu línurnar til vinstri draga augað út á við ,svo að bilið milli línanna sýnist gleiðara í miðju en það er í raun. Og strikin aðhverfu hafa áhrif í öfuga átt.

Það þarf að vita hvernig augað starfar við allar aðstæður og ekki er talið rétt að líta á skynjun annars vegar sem "sjónvillur" eða "réttar skynjanir".
Með sjónskynjun hefjast margskyns viðbrögð, það kemur ákveðin mynd fram í auganu. Augað nemur litla tvívíddarmynd sem breytist vegna flókinna tilfæringa í þrívíddarmynd í fullri stærð. Sjónbörkurinn aðgreinir á svipstundu boð frá sjónunni, áður en hann lætur boðin í "minnissjóð". Þar verða þau að sjónmyndum sem sýna hvernig og hvar hlutir eru og hvaða afstöðu þeir hafa til annarra hluta á sjónsviðinu.
Til að fá rétta mynd af hlut styðst heilinn við gamla reynslu. Honum er tamt að sjá hlutinn í réttri stærð. (Muller,1967 bls. 150)
Þessu til skýringar er mynd 11 - Skipið. Þegar við horfum á hana sjáum við stórt skip, en það er í raun lítið. Í skipinu er maður og þá sést að þetta er ekki skip í réttum hlutföllum miðað við það sem minnissjóðurinn hélt heldur blekking.

Mynd11

Engir tveir einstaklingar draga sömu ályktun af öllum þeim sjónmæli-kvörðum sem heilinn er stöðugt að útskýra. Ferlið er breytilegt hjá einstaklingum og er kallað sjónskynjunarvenja.
Það má bera sjónvenjuna saman við málvenjur einstaklinga. Sumir nota oftast hversdagsleg orð, en aðrir vanda málfar sitt. Þannig taka sumir vel eftir því sem þeir sjá í kringum sig en aðrir taka lítið eða sjaldan eftir umhverfi sínu.
Hermann A. Witkin gerði athugun á "sjónbundnum" einstaklingum og "sjónfrjálsum" einstaklingum. Sjónbundnir einstaklingar eru þeir sem sjá heildarmynd en eiga erfitt með að greina einstök atriði úr. Sjónfrjálsir eru þeir sem eiga auðvelt með að greina einstök atriði frá öðrum. (Mueller og Rudholph, 1967)
Athuganir hans bentu til að flest börn, einkum hin yngri, séu sjónbundin sem skynvenjur. Af fullorðnu fólki voru karlar að jafnaði sjónfrjálsari en konur.
Sjónskynjun virðist tengd félagslegum og sálfræðilegum aðstæðum. Fólki af mismunandi menningum og þjóðerni var fengin mynd í hendur og voru Eskimóaveiðimenn fljótastir að leysa þrautina, Þar sem sjónskyn þeirra er vel þjálfað til að sjá hluti sem falla inn í umhverfið eins og t.d. ísbjörn í fjarska í snjó og ís. (Mueller 1967 bls. 161)
Mynd 12 Felumynd er til athugunar á hvort einstaklingur er sjón-bundinn eða sjónfrjáls. Sá sem er sjónfrjáls sér af hverju myndin er, en sá sem er sjónbundinn sér ekki af hverju myndin er.

Mynd 12

Hér látum við staðar numið vangaveltum okkar sjónskynjun og líffræði augans.

Heimildaskrá:

Hilgard,Ernest R., Atkinson,Rita L. og Atkoinsson,Richard C.(1979). Introduction to psychology. New York. Harcourt Brace Jovanovich, Inc.

Hörður Þorgilsson og Jakob Smári (Ritstjórar). (1993). Sálfræðibókin. Reykjavík. Mál og Menning.

Kristensen, Jane & Christensen, Jörgen Riber. (1989). Myndirnar tala. Reykjavík. Mál og menning.

Krech,David, Crutchfield,Richard S. & Livson,Norman (1974). Elements of Psychology. New York, Alfred A. Knopf.

Leach, Penelope (1982). Barnið okkar. Reykjavík. Iðunn.

Muller Corad G. & Rudolph,Mae. (1967). Ljós og Sjón. Reykjavik. Almenna bókafélagið.

Rannveig Löve. (1987). Sjón. Reykjavík. Ísafold.

Sigríður Harðardóttir & Dóra Hafsteinsdóttir (Ritstj.), 1994. Fróðleiksnáman alfræði unga fólksins. Reykjavík. Örn og Örlygur.

Snæfríður Þóra Egilsson & Þóra Leósdóttir. (1997). Leikur og iðja. Reykjavík. Bókaforlagið Una.

Þóra Ólafsóttir. (1996). Ekki er allt sem sýnist Ljós tilraunir í náttúrufræði. Reykjavík. Námsgagnastofnun.

Myndbönd:

Ég er augað í Jóa. (Án árs). Námsgagnastofnun, fræðslumyndbandadeild, Reykjavík.

Ofurnæm Skynjun 1. Hluti (Án árs) Námsgagnastofnun, fræðslumyndadeild. Reykjavík

Í efnisyfirlit                                                                          Næsta síða